کتاب «احکام خانواده در پرتو فقه اسلامی» اثری از آیت الله ناصر مکارم شیرازی است که در آن به احکام شرعی موضوعات مختلف زندگی اشاره شده است.
بخشی از احکام را درباره شرایط ازدواج و طلاق در ذیل آمده است:
بخش هفدهم: شرایط احکام طلاق
۱. بلوغ و عقل و اختیار
سؤال ۸۸۴. آیا مردی که زن خود را طلاق می دهد باید عاقل و بالغ باشد؟
جواب: مردی که همسر خود را طلاق می دهد باید عاقل و بنابر احتیاط واجب بالغ باشد.
سؤال ۸۸۵. اگر مردی از روی اجبار زن خود را طلاق دهد، طلاق صحیح است؟
جواب: مرد باید به اختیار خود طلاق دهد بنابراین طلاق از روی اجبار باطل است.
سؤال ۸۸۶. اگر مردی به شوخی صیغه طلاق را بگوید، عقد باطل می شود؟
جواب: برای طلاق باید قصد جدّی داشته باشد، بنابراین اگر صیغه طلاق را به شوخی بگوید صحیح نیست.
سؤال ۸۸۷. اگر زنی شرط کرده باشد که در صورتی که شوهرش همسر دیگری اختیار کند وکالت در طلاق داشته باشد آیا در صورتی که شوهر به خاطر ناسازگاری زن، همسر دوّمی اختیار کند باز هم همسر اوّل وکیل در طلاق است؟
جواب: ظاهر این است که این شرط از چنین صورتی منصرف است، زیرا هدف از این شرط، این بوده که به همسر اوّل قناعت کند حال اگر همسر اوّل با پشت پا زدن به زندگی زناشویی مرد را در بلاتکلیفی گذاشته، جایی برای تأمین آن شرط باقی نمی ماند یعنی زن وکالت در طلاق نخواهد داشت.
سؤال ۸۸۸. آیا طلاق به مجرّد ادعای شوهر و این که بگوید: من او را مطلقه نموده ام ثابت می شود؟ به گونه ای که زن حقّ ازدواج داشته باشد و نفقه ساقط شود، یا این که باید با شهادت دو عادل باشد؟
جواب: فقها در این مورد اختلاف دارند، مرحوم محقّق قمی در جامع الشّتات و محقّق یزدی در ملحقات عروه مشروحاً بحث کرده اند و از مجموع ادلّه ظاهر می شود که طلاق به مجرّد ادّعای زوج خالی از اشکال نیست، بلکه باید بینه ای بر آن قائم شود.
سؤال ۸۸۹. زن و مردی ازدواج کرده اند و مرد معترف به ازدواج هست ولی ادّعا می کند در حضور عدّه ای، که آنها را عادل می دانسته ام ولی امکان اثبات عدالت آنها ممکن نیست صیغه طلاق را جاری کرده ام و معلوم نیست که خود صیغه طلاق صحیح بوده یا خیر، چون زوج روحانی نیست امّا سواد فارسی دارد و می گوید از روی رساله صیغه طلاق را جاری کرده ام، آیا چنین طلاقی که اصل آن محرز است ولی از نظر صحّت معلوم نیست، صحیح است؟
جواب: ادّعای طلاق مزبور ظاهراً مسموع است.
۲. عدالت شهود و صیغه عربی
سؤال ۸۹۰. آیا می توان صیغه طلاق را به فارسی خواند؟
جواب: بنابر احتیاط واجب باید صیغه طلاق به عربی صحیح خوانده شود.
سؤال ۸۹۱. آیا لازم است افرادی به عنوان شاهد هنگام خواندن صیغه طلاق حاضر باشند؟
جواب: آری، واجب است دو مرد عادل آن را بشنوند.
سؤال ۸۹۲. صیغه طلاق به عربی چگونه است؟
جواب: اگر خود شوهر بخواهد صیغه طلاق را بخواند و اسم زن او مثلاً فاطمه است می گوید: «زَوْجَتِی فاطِمَه طالِقٌ» (یعنی همسرم فاطمه از همسری رهاست) و اگر دیگری را وکیل کند آن وکیل باید بگوید: «زَوْجَه مُوَکلِی فاطِمَه طالِقٌ» (یعنی همسر موکل من رهاست).
سؤال ۸۹۳. آیا در طلاق، عدالت دو شاهد در نظر زوج کافی است؟
جواب: بله، عدالت دو شاهد در نظر زوج مادام که یقین برخلاف آن نباشد کافی است.
سؤال ۸۹۴. شخصی می خواهد زن خود یا زن دیگری را طلاق دهد، در شهری که ساکن است، عادل به آن معنایی که فقها عظام فرموده اند نیست مگر بعضی از اشخاصی که شخص مطلِّق نه به چشم خود از آنها معصیتی دیده و نه از دیگران شنیده که تا حال معصیتی کرده باشند و در شهرهای مجاور هم اشخاص عادلی را نمی شناسد و از طرفی هم به ناچار باید این طلاق واقع شود بفرمایید آیا نزد همان اشخاص فوق الذکر که مورد وثوق و حسن ظنّ هستند می تواند اجرای طلاق کند؟
جواب: همین گونه افراد برای شهود طلاق کافی هستند و عادل محسوب می شوند.
سؤال ۸۹۵. آیا پسران زن و شوهر می توانند به عنوان شهود طلاق والدین خود باشند؟
جواب: اگر پسران او بالغ و عادل باشند، می توانند شهود طلاق شوند.
سؤال ۸۹۶. در مورد طلاق اهل تسنّن شنیده شده است که آنها، مخصوصاً شافعی ها، صیغه طلاق جاری نمی کنند؛ بلکه به صرف اراده جدایی و لفظ «تو مطلّقه ای» اکتفا می کنند، آیا صحّت دارد؟ آیا حضور شاهدین عدلین را لازم نمی دانند؟
جواب: طلاق اهل تسنّن اگر واجد شرایط شرعیه، مانند شاهدین عدلین، نباشد در مورد شیعیان کفایت نمی کند؛ ولی درباره خودشان اگر چنین طلاقی دارند از باب قاعده الزام طلاقشان مقبول است و مشهور در میان آنان عدم اعتبار شاهدین است؛ بلکه شیخ در «خلاف» اجماع فقهای اهل سنّت را بر عدم اعتبار شاهدین ادّعا می کند.
سؤال ۸۹۷. زن و شوهری ایرانی و شیعه پس از چند سال زندگی مشترک، در ایران از یکدیگر طلاق گرفته. سپس هردو به استرالیا هجرت کرده و پس از ۵ سال مجدّداً با یکدیگر ازدواج می کنند. مُجری این ازدواج یک نفر سنّی بوده که در عرف ایرانیان مقیم «سیدنی» به عنوان وکیل ازدواج شرعی معروف بوده و هست. پس از ازدواج دوباره از یکدیگر طلاق می گیرند، لیکن این بار طلاق مدنی بوده (مطابق قوانین استرالیا) و طلاق شرعی انجام نشده است. بعد از دو سال توسّط همان عاقد با مرد دیگری ازدواج نموده و اکنون باردار است. زن اخیراً مطّلع شده که طلاق استرالیایی او از شوهر اوّلش از نظر شرعی معتبر نیست و لذا ازدواج با شوهر دوم نیز دچار اشکال است. ایشان اظهار می دارد مطلقاً تصوّر نمی کرده که طلاق دادگاه استرالیایی بدون اعتبار باشد؛ خصوصاً که وکیل فوق الذّکر، ازدواج مجدّد ایشان را با همسر دوم اجرا کرده است. اکنون زن و همسر دوّمش بسیار نگرانند، حلّ مشکل آنها چگونه است؟
جواب: با توجّه به این که طلاق فاقد شرایط شرعیه، یعنی حضور دو شاهد عادل بوده، باطل است و زن در عقد شوهر اوّل است و حتّی اگر از شوهر اوّل طلاق شرعی بگیرد، ازدواج او با شوهر دوم مشکل است؛ مگر این که ثابت شود ازدواج دوم زن با شوهر اوّل باطل بوده است، در این صورت مشکلی با شوهر دوم ندارد.
سؤال ۸۹۸. در مورد عدالت دو شاهد هنگام اجرای صیغه طلاق، هرگاه مجری صیغه، اعتقاد به عدالت و دیگران علم به فسق شهود داشته باشند، آیا طلاق صحیح است؟
جواب: برای آنها که علم به فسق شهود ندارند کافیست.
سؤال ۸۹۹. آیا عدم علم شاهد به فسق خودش در شهادت بر طلاق معتبر می باشد؟
جواب: خالی از اشکال نیست.
سؤال ۹۰۰. آیا عدالت که در شهود طلاق شرط است، شرط واقعی است یا شرط علمی و ظاهری؟ به تعبیر دیگر، هرگاه پس از اجرای صیغه طلاق، علم به فسق شاهدین پیدا کنیم، در حالی که به هنگام طلاق آنها را عادل می پنداشتیم، طلاق واقع شده چه حکمی دارد؟
جواب: طلاق مزبور صحیح است.
سؤال ۹۰۱. هرگاه کسی دو نفر را عادل بداند و زن خود را پیش آنها طلاق دهد، دیگری که آنان را عادل نمی داند، میتواند آن زن را برای خود یا دیگری عقد کند؟
جواب: بنابر احتیاط واجب نباید آن زن را برای خود یا دیگری عقد کند، ولی اگر شک در عدالت آنها داشته مانعی ندارد.
۳. پاکی از حیض و نفاس و عدم آمیزش
سؤال ۹۰۲. آیا پاک بودن زن از حیض و نفاس در طلاق شرط است؟
جواب: زن باید هنگام طلاق از خون حیض و نفاس پاک باشد و نیز شوهرش در آن پاکی با او نزدیکی نکرده باشد و اگر درحال حیض و نفاس که پیش از این پاک بوده با او نزدیکی نموده باشد بنابراحتیاط، طلاق کافی نیست، بلکه باید دوباره عادت شود و پاک گردد.
سؤال ۹۰۳. هرگاه زن را از خون حیض پاک می دانسته و طلاقش داده، بعد معلوم شود که هنگام طلاق در حال حیض بوده طلاق او صحیح است؟
جواب: طلاق او باطل است.
سؤال ۹۰۴. اگر زن را در حال حیض بداند و طلاق دهد، بعد معلوم شود پاک بوده، آیا طلاق او صحیح است؟
جواب: آری، طلاق او صحیح است.
سؤال ۹۰۵. هرگاه کسی می داند همسرش در حال حیض یا نفاس بوده اگر غایب شود، مثلاً مسافرت کند و نتواند از حالش باخبر شود، چگونه او را طلاق دهد؟
جواب: باید تا مدّتی که معمولاً از حیض یا نفاس پاک می شود صبر کند.
سؤال ۹۰۶. هرگاه با همسرش نزدیکی کرده، چگونه می تواند او را طلاق بدهد؟
جواب: باید صبر کند حیض ببیند و پاک شود، ولی اگر باردار باشد می تواند بعد از نزدیکی کردن بلافاصله او را طلاق دهد، همچنین اگر یائسه باشد.
سؤال ۹۰۷. هرگاه با همسرش که از حیض و نفاس پاک بوده نزدیکی کند سپس مسافرت نماید و راهی برای تحقیق از حال زن نباشد، چگونه او را طلاق دهد؟
جواب: احتیاط واجب آن است که حدّاقل یک ماه صبر کند و بعد طلاق دهد.
سؤال ۹۰۸. زنی که به واسطه بیماری یا غیر آن عادت ماهانه نمی بیند چگونه او را طلاق دهد؟
جواب: باید از زمانی که با او نزدیکی کرده تا سه ماه از نزدیکی خودداری کند و بعد او را طلاق دهد.
سؤال ۹۰۹. آیا ازدواج موقّت طلاق دارد؟
جواب: ازدواج موقّت طلاق ندارد، هر زمان مدّتش تمام شود یا مرد مدّت را به او ببخشد از قید همسری او رها می شود و پاک بودن از عادت ماهانه و همچنین شاهد گرفتن لازم نیست.
سؤال ۹۱۰. این که طلاق باید در طُهر واقع شود، آیا باید زن غسل هم کرده باشد، یا پاک شدن از حیض کافی است؟
جواب: غسل لازم نیست.
۴. استثنائات
سؤال ۹۱۱. طلاق دادن در حال حیض یا نفاس در چه صورت صحیح است؟
جواب: طلاق دادن در حال حیض یا نفاس در سه صورت صحیح است:
الف) شوهر بعد از ازدواج مطلقاً با او نزدیکی نکرده باشد.
ب) باردار باشد.
ج) زن غایب باشد و مرد نتواند یا برایش مشکل باشد که پاک بودن زن را بفهمد.
سؤال ۹۱۲. شخصی می خواهد همسر خود را که دوشیزه و غیر مدخوله می باشد، طلاق بدهد؛ آیا در این طلاق شرط است که زوجه از حیض پاک باشد؟
جواب: در زوجه غیر مدخوله، خالی بودن از حیض شرط نیست.
سؤال ۹۱۳. هر گاه زنی به خاطر شیر دادن بچّه، عادت ماهانه نبیند، تکلیف او برای طلاق چیست؟
جواب: بعد از آخرین نزدیکی سه ماه صبر می کند، سپس صیغه طلاق جاری می شود، و پس از آن عدّه سه ماه نگه می دارد.
سؤال ۹۱۴. اگر همسر مردی باردار باشد و با او نزدیکی کند، می تواند بلافاصله او را طلاق بدهد؟
جواب: آری؛ اگر باردار باشد می تواند بعد از نزدیکی کردن بلافاصله او را طلاق دهد.
سؤال ۹۱۵. اگر همسر مردی یائسه باشد و با او نزدیکی کند، میتواند بلافاصله او را طلاق بدهد؟
جواب: آری؛ اگر یائسه باشد، می تواند بعد از نزدیکی کردن بلافاصله او را طلاق دهد.
