«نقدیت گرایی» اصطلاحی است که در ادبیات اقتصادی کشورمان رواج یافته است و به گفته نگارنده، این اصطلاح چندان دقیق و صحیح نیست; زیرا نقدینگی چیزی است که ما برای تسویه معاملات روزانه خود از آن استفاده می کنیم و عمدتاً همان چیزی است که بانک ها به ما بدهکار هستند. یک قسمت آن اسکناس و مسکوکاتی است که بدهی بانک مرکزی محسوب می شود. وقتی از نقدینگی در معاملات خود استفاده می کنید، از حساب یک نفر به حساب شما منتقل می شود و سپس در معامله ای که انجام می دهید، از حساب شما به حساب شخص دیگری منتقل می شود. بنابراین نمی توان جریان نقدینگی را جهت داد. زیرا در میلیون ها معامله ای که در اقتصاد صورت می گیرد، پول نقد از فردی به فرد دیگر منتقل می شود.
بنابراین به نظر نگارنده، اصطلاح «هدایت نقدینگی» اصطلاحی دقیق و علمی تلقی نمی شود و در ادبیات اقتصادی از این واژه به صورت آزاد استفاده می شود. در ادبیات رسمی و متعارف اقتصادی، تا جایی که نگارنده می داند، مدیریت نقدینگی وجود ندارد. اما در ادبیات رایج اقتصاد، اصطلاح سیاست اعتباری یا راهنمای اعتبار وجود دارد و بر این اساس می‌توان از عبارت راهنمای اعتبار یا سیاست اعتباری به عنوان جایگزین مناسب‌تری برای هدایت نقدینگی استفاده کرد. مدیریت اعتبار برنامه ای است که توسط دولت های مختلف چه در کشورهای توسعه یافته و چه در کشورهای در حال توسعه و نوظهور مورد استفاده قرار گرفته است. برنامه های مدیریت اعتبار به طور گسترده توسط کشورها یا حتی ایران در دهه 1940 مورد استفاده قرار گرفت. می توان گفت حتی پس از انقلاب نیز مقامات پولی کشور سیاست های اعتباری خاصی را دنبال کرده اند.
حس جهت‌دهی اعتبار، جهت‌گیری اعتبارات و تسهیلات اعطایی بانک‌ها است و مرجع تصمیم‌گیر از بانک‌ها می‌خواهد تا اعتبارات خود را از طرق مختلف به سمت پروژه‌های خاص هدایت کنند. در واقع اعتبارگرایی حد مبلغی است که برای اعطای اعتبار به خانوارها و شرکت های تولیدکننده در نظر گرفته می شود. مثلاً فرض کنید سیاستگذار از بانک‌ها می‌خواهد به شرکت‌های زودبازده تسهیلات بدهند یا در قالب تکلیف قانونی یا با ایجاد مشوق‌هایی از شبکه بانکی، بخواهد تسهیلات بیشتری به بخش مسکن و سرمایه‌گذاری‌های کلان بدهد. پروژه ها از دیدگاه سیاست گذار به‌ویژه پروژه‌های سرمایه‌گذاری که به اعتقاد سیاستگذار می‌تواند بخش‌های مهم اقتصاد را به دلیل ارتباطات عقب‌افتاده‌ای که با سایر بخش‌های اقتصاد برقرار می‌کند، تحریک کند.
مدیریت اعتبار به روش های مختلفی طراحی شده و می تواند با قیمت گذاری تجویزی همراه باشد. فرض کنید باید 50 درصد از امکانات خود را با نرخ 10 یا 12 درصد به صنعت بدهید. گاهی واجب و واجب می شود. به عنوان مثال در ایران خطوط اعتباری به وام هایی گفته می شود که بانک ها بر اساس قانون بودجه موظف به بازپرداخت آن هستند. از سوی دیگر در شورای پول و اعتبار نرخ های مشخصی را برای تسهیلات تعیین می کنند و باز هم به لحاظ قانونی و نظارتی بانک ها را موظف می کنند که هم سقف پرداخت تسهیلات و هم نرخ مصوب را رعایت کنند. این روش ها و برنامه ها در ایران زیاد است و مشکل جدیدی نیست. اما اصطلاح نادرستی که در سال های اخیر به کار رفته است مدیریت نقدینگی است. در حالی که در دهه های 1960 و 1970 آنها را سیاست های اعتباری بانک مرکزی یا سیاست های پولی می نامیدند که البته از نظر نگارنده دقیق تر بود. شاید دلیل این امر غلبه تفاسیر سیاسی و عامیانه بر تفاسیر دانشگاهی و علمی باشد.
در همه کشورهای دنیا بحث مدیریت اعتبار وجود دارد. اما الان کمتر استفاده می شود. می توان گفت که در ایران در 5 یا 6 دهه اخیر عمدتاً سیاست هایی که از طریق مقام پولی و یا به دلیل عدم استقلال مقام پولی، از طریق مراجع بالاتر از ارز مرجع در اقتصاد انجام شده است. سیاست های اعتباری هستند که می توان اصطلاح مدیریت اعتبار را برای آنها در نظر گرفت. در اینجا نیز به نظر می رسد باید نظر دقیقی داشت و باید بدانیم که در اقتصاد نمی توان با توجه به شرایط اقتصادی بیش از حد لازم اعتبار ایجاد کرد. حتی اگر اعتبارات به سمت تولید باشد، ایجاد یا ایجاد اعتبار بیش از حد در اقتصاد قطعا باعث تورم خواهد شد. زیرا زمانی که اعتبار در دست شماست، تنها کاری که می توانید با آن انجام دهید ایجاد تقاضا با آن است. زمانی که تولیدکننده یا سرمایه گذار از بانک وام 10 میلیاردی دریافت می کند، در ابتدای کار زمین می خرد و با خرید ماشین آلات و مواد اولیه تقاضای موثری در اقتصاد ایجاد می کند.
اگر کالاها و خدمات موجود در اقتصاد کمتر از تقاضای ایجاد شده باشد، قطعا تورم در اقتصاد رخ خواهد داد. این بدان معناست که سطح عمومی قیمت ها در اقتصاد افزایش می یابد. بنابراین مدیریت اعتبار باید در سطح کلان دارای سقف باشد و آن سقف نیز با توجه به منابع موجود در یک اقتصاد تعیین می شود. فرض کنید نمی توانید مصالح ساختمانی بیشتری تولید کنید یا منابع آبی شما در کشاورزی و نیروی کار و منابع انسانی محدود است. مازاد تقاضای ناشی از ایجاد اعتبار قطعا می تواند اثرات تورمی بر اقتصاد داشته باشد. بنابراین حتی کشورهایی که به دنبال هدایت اعتبار هستند نیز از این مشکل آگاه هستند. کشور ما هم می داند. به همین دلیل ترازنامه بانک ها را در شرایط فعلی کنترل می کنند و می خواهند میزان اعتبار ایجاد شده در اقتصاد توسط بانک ها از حد معینی فراتر نرود. چون از آثار تورمی آن آگاه هستند.
آنچه در برنامه مدیریت اعتبار دنبال می شود این است که میزان مجاز ایجاد اعتبار یا تسهیلاتی که در اقتصاد رخ می دهد به یک فعالیت تعلق می گیرد نه به فعالیت دیگر. فرض کنید گفته می شود میزان اعتبارات جدیدی که در یک سال می توان در اقتصاد ایران ایجاد کرد نباید بیش از 200 میلیارد تومان باشد، بنابراین سعی می کنند 150 میلیارد تومان به صنعت و 50 میلیارد تومان به سایر اقتصادها اختصاص دهند. بخش ها، اما باید سقفی در مقدار وجود داشته باشد. ایجاد اعتبار وجود دارد و اگر از آن حد فراتر رود به دلیل کمبود منابع تورم ایجاد می شود. حتی اگر این اعتبارات فقط به تولیدکنندگان داده شود، اگر بیش از حد اقتصاد باشد تورم زا خواهد بود.
تجربه جهانی به ما چه می گوید؟ در جهان قبل از دوره ای به نام تورم بزرگ در غرب، برنامه های مدیریت اعتبار از اهمیت بیشتری برخوردار بود که تقریباً به دهه 1980 برمی گردد و برنامه های مدیریت اعتبار به طور گسترده توسط بسیاری از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه استفاده می شد. یکی از مشکلات این برنامه ها ایجاد شرایط تورمی گسترده در سراسر جهان و ایجاد دهه بزرگ تورم بود. پس از آن، علاقه بانک های مرکزی به برنامه های مدیریت اعتبار کاهش یافت. در واقع همان کشورهایی که امروزه شناخته شده اند، برنامه های توسعه خود را قبل از جنگ جهانی و در دهه 70 با جهت گیری اعتبار انجام می دادند. مانند کره جنوبی، ژاپن و حتی انگلیس؛ از دهه 1990 میزان توجه به این برنامه ها کاهش یافته و بانک های مرکزی چارچوب سیاست خود را تغییر داده و از برنامه های مدیریت اعتبار به این شکل استفاده نمی کنند. البته بعد از بحران 2008 توجه به برنامه های مدیریت اعتبار به چند دلیل ایجاد شد اما خیلی زود خاموش شد و آنچنان احیا نشد.
دلیل این امر این بود که مشکل اساسی در مدیریت اعتبار این است که سیاست گذار به جای تخصیص آن بر اساس نظم و مکانیسم قیمتی طبیعی، بر اساس ارزیابی خود از فعالیت های اولویت دار اقتصاد قصد تخصیص آن را دارد. به نوعی، تخصیص اعتبار خارج از مکانیسم بازار قرار می گیرد. بنابراین اساس برنامه مدیریت اعتبار بر اساس تشخیص صحیح برنامه ریز است. حال سوال این است که اگر برنامه ریز توانایی تشخیص نداشته باشد و تصورش اشتباه باشد، برنامه مدیریت اعتبار به جای اینکه اقتصاد را به جلو ببرند مانع پیشرفت اقتصادی می شود. بنابراین، همان ایراداتی که به سیستم برنامه ریزی فرماندهی متمرکز ارائه می شود، در برنامه های مدیریت اعتبار در حوزه پولی نیز صدق می کند. زیرا موفقیت این برنامه تا حد زیادی به تصمیم درست سیاست گذار بستگی دارد.
به ویژه در اقتصادهایی که درگیر رانت و فساد هستند، این برنامه به جای اینکه منجر به پیشرفت اقتصادی شود، می تواند منجر به رانت، اخاذی و فساد بیشتر در اقتصاد شود. نکته دیگر این است که چون ما در دنیای عدم اطمینان تصمیم می گیریم، برنامه های مدیریت اعتبار می توانند ریسک و ضرر ایجاد کنند. حال سوال این است که کدام گروه این ضرر را پوشش می دهد؟ این مشکل امروز در سیستم بانکی ما وجود دارد. چرا که بسیاری از بانک ها به اقتضای قانون به صنایع مختلف تسهیلات دادند و این تسهیلات نه تنها سودی به همراه نداشت، بلکه زیان دهی نیز به همراه داشت و این زیان ها در ترازنامه بانک ها ثبت می شود و بانک مرکزی ناگزیر می شود. برای جلوگیری از فروپاشی این بانک ها، پول پرقدرت بیشتری چاپ کنید.
علاوه بر این در برخی از کشورهایی که سیستم نظارتی قوی ندارند از جمله ایران نمی توان مطمئن بود که در هنگام واگذاری نصب به تولیدکننده، حتی 70 درصد دقیقاً در جای خود استفاده شود. ما می دانیم که انحرافات زیادی وجود دارد و سیستم نظارتی ما آنقدر قوی نیست که جلوی این انحراف را بگیرد. همه این موارد باعث شده تا کشورهای کمی به دنبال برنامه های مدیریت اعتبار باشند و متاسفانه ایران جزو معدود کشورهاست. در ایران، برنامه های مدیریت اعتبار، برنامه اصلی مقام پولی در دهه های اخیر بوده است. زیرا چارچوب سیاستی ما با کشورهای دیگر یکی نیست و عمدتاً در ایران بر اساس همان سیاست های اعتباری یا مدیریت نقدینگی تصمیم گرفته اند. در نتیجه این پدیده چیز جدیدی نیست و اگر قبلاً به هدف خود رسیده اید و باعث آن شده اید رشد اقتصادی با تورم کم، می توان انتظار داشت که این یک سیاست موثر در حال حاضر باشد!
منبع: اکوایران
