تغییر مختصات نابرابری در ایران

بررسی‌ها نشان می‌دهد روند ضریب جینی مناطق شهری استان‌های پردرآمد به طور کلی با روند میانگین کشوری همسو بوده، ولی از سال ۹۷ دیگر در یک جهت حرکت نکرده‌اند. این اتفاق می‌تواند به معنای تغییر الگوی توزیع درآمد بوده باشد.

اخبار اقتصادی، ضریب جینی مناطق شهری کل کشور در سال ۱۴۰۲ به ۳۸.۲ درصد رسیده که نسبت به سال ۱۴۰۱ بیشتر شده است. ضریب جینی استان تهران نیز با افزایشی بیش از ۴ واحد درصد، به ۴۰.۸۵ درصد رسیده است. این در حالیست که ضریب جینی مناطق شهری سه استان آذربایجان شرقی، اصفهان و خراسان رضوی که به عنوان استان‌های پردرآمد شناخته می‌شوند، در سال ۱۴۰۲ کاهش یافته است.

از سال ۸۴ تا کنون، روند ضریب جینی مناطق شهری این استان‌های پردرآمد با میانگین مناطق شهری کل کشور در یک راستا حرکت کرده‌اند، ولی از سال ۹۷، با خروج آمریکا از برجام و تشدید تحریم‌های بین‌المللی، این روند واگرا شده است. این اتفاق می‌تواند در جهت تغییر الگوی توزیع درآمد بعد از تحریم‌ها بوده باشد.

به‌طورکلی، پرداخت یارانه‌ها بیشترین اثر را بر روند ضریب جینی داشته است. در دوره‌ای که مردم یارانه دریافت کرده‌اند، ضریب جینی کاهش یافته و با از بین رفتن تدریجی اثر کمکی آن، شاهد افزایش ضریب جینی هستیم.

ضریب جینی به مثابه نابرابری

یکی از شاخص‌های مهم اقتصادی برای سنجش نابرابری در جامعه، ضریب جینی است. این معیار برای سنجش توزیع ثروت یا درآمد به کار می‌رود. ضریب جینی به صورت عددی بین ۰ و ۱ بیان می‌شود که برای تشریح راحت‌تر آن به مخاطب عام با واحد درصد از ۰ تا ۱۰۰ نیز استفاده می‌شود. عدد صفر نشان‌دهنده توزیع کاملا برابر درآمدها یا ثروت‌ها در جامعه است، در حالی که عدد یک نشان‌دهنده بیشترین نابرابری ممکن است، یعنی زمانی که تمام درآمد یا ثروت در دست یک فرد یا گروه متمرکز است.

کاهش ضریب جینی لزوما به معنای کاهش نابرابری و کاهش فقر نیست و ممکن است همه مردم با هم فقیرتر یا ثروتمندتر شده باشند. همچنین، ممکن است وضعیت اجتماعی و اقتصادی مردم به شکلی تغییر کرده باشد که ضریب جینی ثابت باقی بماند. به همین دلیل، ضریب جینی به تنهایی شاخصی کافی برای سنجش عدالت و نابرابری نیست و باید به شاخص‌های دیگر نیز توجه داشت.

وضعیت نابرابری در استان‌های پردرآمد

روند ضریب جینی مناطق شهری کشور در ۱۹ سال گذشته نوسانات زیادی داشته است. در دوره مورد بررسی، بیشترین ضریب جینی مناطق شهری کل کشور و استان‌های آذربایجان شرقی، اصفهان، تهران و خراسان رضوی در اواسط دهه ۸۰ ثبت شده است. با توجه به این روند، به واسطه هدفمندسازی یارانه‌ها در سال ۸۹، ضریب جینی مناطق شهری کل کشور و استان‌های بررسی شده کاهش یافته که نشان از بهبود شرایط توزیع درآمد در میان خانوارهای شهری می‌دهد.

با آغاز تحریم‌های بین‌المللی در اوایل دهه ۹۰، تورم افزایش یافته و اثر کمکی یارانه‌ها به تدریج کم شده است. به دنبال این اتفاق، یارانه‌ها مقداری با تورم تعدیل و افزایش یافته است. بدین واسطه، شاهد کاهش ضریب جینی در این دوره هستیم و کمترین مقادیر ضریب جینی مناطق شهری کل کشور، استان‌های آذربایجان شرقی و تهران در این دوره تجربه شده است.

واگرایی ضریب جینی از مسیر میانگین کشوری

نکته قابل توجه این روند، همگرایی و همسویی ضریب جینی مناطق شهری استان‌های پردرآمد با میانگین کل کشور است. ولی از سال ۹۷ و با تشدید تحریم‌های بین‌المللی، به بعد این همگرایی از بین رفته. با افزایش قیمت بنزین و پرداخت یارانه در سال ۹۸، ضریب جینی از مناطق شهری کل کشور از ۳۹.۴ درصد در سال ۹۷ به ۳۸.۲۸ درصد در سال ۹۸ رسیده است.

با رخدادهایی همچون کرونا و حذف ارز ۴۲۰۰، این سیر واگرایی ادامه پیدا کرده و در سال ۱۴۰۲ به واگراترین حالت خود رسیده است. به دنبال حذف ارز ترجیحی در سال ۱۴۰۱، یارانه‌های ۳۰۰ هزار تومانی به خانوارهای دهک اول تا سوم و ۴۰۰ هزار تومانی به خانوارهای دهک چهارم تا نهم پرداخت شد. کاهش ضریب جینی در این سال می‌تواند نشان از اثر کمکی آن باشد.

از سوی دیگر، ضریب جینی مناطق شهری کل کشور و استان تهران در سال ۱۴۰۲ افزایش یافته که حاکی از کمرنگ شدن اثر کمکی یارانه برای خانوارهای شهری این مناطق بوده است. در مقابل، ضریب جینی مناطق شهری استان‌های اصفهان، آذربایجان شرقی و اصفهان در سال گذشته کاهش یافته است. این اتفاق به معنای کاهش نابرابری است، ولی همانطور که گفته شد، این کاهش نابرابری ممکن است از سمت کاهش فقر نبوده باشد.

منبع: اکو ایران